აბასთუმანში ასტრონომიული ობსერვატორიის დაარსების ისტორია დაკავშირებულია ცნობილი რუსი ასტრონომის, პროფესორ ს. გლაზენაპის ორჯერად ვარსკვლავებზე დაკვირვებებთან მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოს. ფაქტები მიუთითებენ, რომ რუსეთის მასშტაბით პირველი სამთო ასტრონომიული ობსერვატორიის აბასთუმანში დაარსებაში დიდი როლი ითამაშა დიდმა მთავარმა გიორგი ალექსანდრეს-ძე რომანოვმა (1871-1899 წწ.).
გიორგი ალექსანდრეს-ძე იყო რუსეთის იმპერატორის ალექსანდრე III-ს შვილი, რუსეთის უკანასკნელი იმპერატორის ნიკოლოზ II-ს ძმა. იგი 1894-1899 წლებში თვითონაც იყო რუსეთის ტახტის მემკვიდრე.
1897 წელს გამოცემულ “თანამედროვე რუსული სახელმწიფო მოღვაწეების ალმანახში~ დიდი მთავარი გიორგი მოხსენიებულია როგორც რუსული ასტრონომიული საზოგადოების საპატიო თავმჯდომარე. თუმცა მისი საიმპერატორო უმაღლესობა მფარველობდა მრავალ სამეცნიერო საზოგადოების მოღვაწეობას, თანამედროვე მკვლევარები განსაკუთრებულად უსვამენ ხაზს, რომ გიორგი ალექსანდრეს ძემ თავისი სახსრებით ააშენა რუსეთში პირველი სამთო ასტრონომიული ობსერვატორია აბასთუმანში.
ვარსკვლავიერი ცის საიდუმლოებანი ბავშვობისწლებიდანვე იტაცებდა გიორგის. იგი აკვირდებოდა და აღწერდა ასტრონომიულ მოვლენებს. ასტრონომიით გატაცებამ დიდი მთავარი დააკავშირა მრავალ ცნობილ ასტრონომთან, რომელთა შორის მისი უდიდებულესობა განსაკუთრებული პატივისცემით ეპყრობოდა სანკტ-პეტერბურგის პროფესორს ს. გლაზენაპს (1848-1937 წწ.), რომელიც იმ პერიოდში იყო რუსული ასტრონომიული საზოგადოების თავმჯდომარის მოადგილე. ს. გლაზენაპი 1893-1906 და 1925-1929 წლებში არჩეული იყო რუსული ასტრონომიული საზოგადოების თავჯდომარედ.
ფილტვების მძიმე დაავადებამ გიორგი იძულებული გახადა დასახლებულიყო საქართველოს სამხრეთში, თბილისის გუბერნიის ახალციხის მაზრაში, კურორტ აბასთუმანში. დიდი მთავრისა და მისი ამალისათვის აბასთუმანში აშენდა ორსართულიანი სასახლე და სხვა ნაგებობანი. იმპერატორ ალექსანდრე III-ს ბრძანებულებით, 1893 წლის მაისში გიორგი ალექსანდრეს ძემ მიიღო “სამუდამო და საშთამომავლო მფლობელობაში აბასთუმნის მიწის ნაკვეთი (1,2 ჰექტარი) მასზე არსებული ნაგებობებით.
აბასთუმანში ყოფნისას მისმა უმაღლესობამ არ მიატოვა თავისი გატაცება ასტრონომიით. დიდმა მთავარმა გიორგიმ შეიტყო, რომ პროფესორის. გლაზენაპი ეწეოდა სისტემატურ დაკვირვებებს ორჯერად ვარსკვლავებზე და რუსეთის სამხრეთში ეძებდა დაკვირვებებისათვის შესაფერის ადგილს, 1892 წლის 21 მაისს მან მიიწვია ს. გლაზენაპი აბასთუმანში, რომელმაც ეს მიწვევა დიდი მადლობით მიიღო და 1892 წლის 6 ივნისს ტელესკოპითა და მისი პროექტის მიხედვით დამზადებული გუმბათით გაემგზავრა ს.-პეტერბურგიდან საქართველოსაკენ მატარებლით. დაკვირვებებისათვის საუკეთესო ადგილი მოიძებნა გიორგის სასახლის მახლობლად. გიორგი ალექსანდრეს ძემ შესთავაზა პროფესორ ს. გლაზენაპს აეშენებინა ობსერვატორია თავის სამფლობელოში. აღტაცებულმა ს. გლაზენაპის იდეით სამხრეთის სამთო ასტრონომიული ობსერვატორიის აშენების აუცილებლობის შესახებ, გიორგიმ გადაწყვიტა ამ საკითხთან დაკავშირებით პროფესორ ს. გლაზენაპისათვის არა მარტო ეშუამდგომლა იმპერატორის, ალექსანდრე III-ს წინაშე, არამედ პირადი სახსრებით დაეფინანსებინა ობსერვატორიის მშენებლობა, რომელსაც საფუძველი ჩაეყარა მესხეთის ქედის სამხრეთ ფერდობზე, 1300 მეტრ სიმაღლეზე ზღვის დონიდან. მისი უმაღლესობის მონაწილეობამ ძალიან შეუწყო ხელი ობსერვატორიის მშენებლობას. კოშკის მშენებლობას, გუმბათის აწყობასა და ტელესკოპის დადგმას დასჭირდა ორ თვეზე ნაკლები დრო. ცნობილია, რომ დიდი მთავარი გიორგი უშუალოდ ღებულობდა მონაწილეობას ყველა ზემოდმოყვანილ სამუშაოებში.
გიორგი მამას წერილებით სისტემატურად ატყობინებდა ამბავს ობსერვატორიის მშენებლობის შესახებ. ასე მაგალითად, 1892 წლის 25 ივლისს ის სწერდა: “ობსერვატორია, რომელსაც აშენებს გლაზენაპი, დამთავრდება რამდენიმე დღეში. ქვის კედელი უკვე მზადაა და ჩვენ ხვალ დავიწყებთ გუმბათის აწყობას~. ორი კვირის შემდეგ გიორგი ატყობინებს იმპერატორს ს. გლაზენაპის სურვილს, რომ “გაეტარებინა აქ ზამთარი დაკვირვებებისათვის~ და გამოთქვამს იმედს, რომ მას მისცემდნენ ამის უფლებას, სხვანაირად ობსერვატორიის აშენებას აზრი არ ექნებოდა.
გიორგი ალექსანდრეს ძე პროფესორ ს. გლაზენაპთან ერთად 24 სმ-იანი რეფრაქტორით აკვირდებოდა ვარსკვლავიერ ცას და საინტერესო ასტრონომიულ მოვლენებს.
1892 წლის 11 აგვისტოს, დიდი მთავრის გიორგი მიხეილის ძის დაბადების დღეს, აკურთხეს ობსერვატორია, რომელსაც ეწოდა “გიორგისეული~. კურთხევას პირადად ესწრებოდა თბილისში დაბადებული დიდი მთავარი გიორგი მიხეილისძე, ნიკოლოზ I-ის შვილიშვილი.
ასტრონომიული ობსერვატორიის დაარსება თბილისის გუბერნიის კურორტში, აბასთუმანში, ზოგიერთმა თანამედროვემ მიიჩნია მეცნიერების ზეიმად.
მომხდარი მოვლენის მნიშვნელობა ყველაზე კარგად შეაფასა პროფესორმა ს. გლაზენაპმა. იგი აღნიშნავდა: “დაე შეუერთდეს რუსეთში პირველი ობსერვატორიის დამაარსებლის პეტრე დიდისა და პულკოვოს ობსერვატორიის დამაარსებლის ნიკოლოზ I-ის დიდებულ სახელებს რუსეთში სამთო ასტრონომიული ობსერვატორიის დამაარსებლის დიდი მთავრის გიორგი ალექსანდრეს ძეს სახელი.~
დაკვირვებების შედეგებზე დაყრდნობით ს.გლაზენაპი მივიდა დასკვნამდე აბასთუმანში მუდმივმოქმედი ასტრონომიული ობსერვატორიის მოწყობის საჭიროების შესახებ.
უჭერდა რა მხარს მეცნიერის ამ ახალ წამოწყებას, დიდმა მთავარმა გაუგზავნა იმპერატორს “გლაზენაპის პროექტი იმ სარგებლობის შესახებ, რასაც მოიტანდა აქაური ობსერვატორია~. თვითონ დიდ მთავარს “მართლაც ძალიან დაწყდებოდა გული, თუ ობსერვატორია შეწყვეტდა არსებობას~. მას არ ჰქონდა უფლება რამე გაეკეთებინა ალექსანდრე III-ს მხარდაჭერის გარეშე. აღნიშნულ წერილში მისი უდიდებულესობა აცნობებდა იმპერატორს ახალი რეფრაქტორის შეძენის აუცილებლობაზეც.
ს.გლაზენაპის პროექტმა გამოიწვია მეცნიერთა არაერთგვაროვანი დამოკიდებულება. ერთნი უჭერდნენ მხარს, მეორენი კი წინააღმდეგი იყვნენ. განსაკუთრებით პროექტის წინააღმდეგი იყო გამოჩენილი ასტრონომი, აკადემიკოსი ფ. ბრედიხინი, რომელიც საზოგადოდ უაზრობად მიიჩნევდა ობსერვატორიის აშენებას იმ პუნქტში, სადაც მეცნიერები არ ცხოვრობდნენ. პულკოვოს ობსერვატორიის ყოფილი დირექტორი, აკადემიკოსი ო. სტრუვე აქტიურად უჭერდა მხარს პროექტს და ამბობდა, რომ ფ. ბრედიხინი ინტრიგას უწყობდა ს. გლაზენაპს.
პროფესორი ს. გლაზენაპი აბასთუმანში აკვირდებოდა 1893 წლის მაისამდე. ამ ხნის განმავლობაში იგი დააკვირდა 610 ორჯერად ვარსკვლავს და ჩაატარა 1156 დაკვირვება.
1893 წლის 20 აპრილს ს. გლაზენაპი წერილით მოახსენებდა დიდ მთავარს გიორგის ახლად დაარსებულ ობსერვატორიაში მიღებული შედეგების შესახებ. ის წერდა: “ვაჯამებ რა ორმაგ ვარსკვლავებზე დაკვირვებათა შედეგებს მე განსაკუთრებული სიხარულით ვუყურებ რიცხვს 1156. მე ჯერჯერობით არასოდეს არ ჩამიტარებია ასე ბევრი დაკვირვება და ასე წარმატებულად. დარწმუნებული ვარ, რომჩრდილოეთში შესაძლებელი იქნებოდა მიმეღო დაკვირვებების ასეთი რაოდენობა არაუადრეს სამი ან ოთხი წლისა~.
მოგვიანებით, 1936 წელს, წერილში “ჩემი ცხოვრების ზოგიერთი ეპიზოდი~ პროფესორი ს. გლაზენაპი იგონებდა:
“1890 წელს შესაძლებლობა მომეცა მომეწყო ექსპედიცია ყირიმის სამხრეთ სანაპიროზე სამხრეთის ცის ორმაგი ვარსკვლავების დაკვირვების მიზნით. პულკოვოს ობსერვატორიის დირექტორმა ო. სტრუვემ ამ ექსპედიციისათვის დამითმო შესანიშნავი რეპსოლდის 6-გოჯიანი რეფრაქტორი, შენობა გურზუფში და ჩვენ ავაშენეთ პატარა დროებითი ობსერვატორია მოძრავი სახურავით მზის პირას ფერდობზე. მე შევძელი დავკვირვებოდი სამხრეთის ორმაგ ვარსკვლავებს ოთხი თვის განმავლობაში, არ გამომიტოვებია არცერთი მოწმენდილი ღამე. ჩავატარე ორმაგი ვარსკვლავების 888 დაკვირვება.
ჩემი მუშაობის ამ სასურველმა შედეგმა გამიღვიძა სურვილი დავკვირვებოდი ცას უფრო სამხრეთით, რაც მე შევძელი შემესრულებინა აბასთუმანში. მე გავემგზავრე კავკასიაში 1892 წლის მაისში და წავიღე 9,5 გოჯიანი რეფრაქტორი უნივერსიტეტის ობსერვატორიიდან. დაკვირვებების პირობები აბასთუმანში იყო ისეთი ხელსაყრელი, რომ მე მთლიანად მივეცი სამუშაოს, ვაკვირდებოდი მთელ ღამეებს და დღისით ვითვლიდი ორმაგი ვარსკვლავების ორბიტის ელემენტებს. ამასთანავე მე მქონდა გაცხოველებული მიმოწერა ბარნარდთან და ბერნჰემთან. ამ მუშაობაში მთელმა წელმა შეუმჩნევლად გაიარა და მე ერთი წლის შემდეგ დავბრუნდი პეტერბურგში, გულისტკივილით ვტოვებდი აბასთუმანს, სადაც ასტრონომს შეუძლია ასე ნაყოფიერად იმუშაოს~.
დაკვირვებების შედეგების კატალოგის სახით გამოქვეყნებისათვის ხარჯები გაიღო დიდმა მთავარმა გიორგიმ.
პროფესორ ს. გლაზენაპის აბასთუმნიდან წასვლის შემდეგ სისტემატურისამეცნიერო მუშაობა ობსერვატორიაში შეწყდა.
პროფესორ ს. გლაზენაპის დაკვირვებებმა მიიპყრო მსოფლიო ასტრონომების ყურადღება. ორჯერადი ვარსკვლავების ცნობილი დამკვირვებელი, გამოჩენილი ამერიკელი ასტრონომი ს. ბერნჰემი 1893 წელს წერდა: “მისი დაკვირვებები დაბეჯითებით მიუთითებენ, რომ არა მარტო დაკვირვებათა რაოდენობით, არამედ მცირე ზომის ეკვატორიალით გაზომილი დაკვირვებულ ვარსკვლავთა ხასიათითაც აბასთუმანის მდებარეობა უაღრესად ხელსაყრელია ასტრონომიული სამუშაოებისათვის. თუ შედეგების მიხედვით ვიმსჯელებთ, არცერთ ობსერვატორიას ევროპაში არ აქვს ასეთი ხელსაყრელი განლაგება და ძნელია დავასახელოთ ასეთი სადმე, გარდა ობსერვატორიისა ჰამილტონის მთაზე, სადაც ატმოსფერული პირობები ასევე ხელსაყრელია. პროფესორმა ს. გლაზენაპმა ოპტიკური საშუალებებით, რომელიც გაცილებით ჩამოუვარდება ყველას, რითაც სარგებლობდნენ მისი ცნობილი წინამორბედნი, გადაწყვიტა თავისი ქვეყანა ამ დარგში ჩაეყენებინა მოწინავე მდგომარეობაში. უეჭველია, რუსეთის მთავრობა უზრუნველყოფს, რომ მან გააგრძელოს აბასთუმანში დაწყებული სამუშაოები უფრო მძლავრი ინსტრუმენტებით~.
ს. გლაზენაპის აბასთუმნიდან გამგზავრების შემდეგ დიდი მთავარი გიორგი სისტემატურად მიდიოდა საკუთარი სახსრებით აშენებულ სამთო ობსერვატორიაში. მის დღიურებში ხშირადაა ჩანაწერები აღნიშნულთან დაკავშირებით. ასე მაგალითად, 1896 წლის 7 ოქტომბერს დღიურში ასეთი ჩანაწერია: “სადილის შემდეგ ყველანი წავედით მთვარის დასაკვირვებლად~. დიდი მთავარი ამალასთან ერთად ხალისით აკვირდებოდა ციურ ობიექტებს, მაგრამ შემორჩენილი არაა ცნობები იმის შესახებ, რომ იგი ეწეოდა რაიმე სერიოზულ სამეცნიერო დაკვირვებებს.
1899 წლის ზაფხულში დიდი მთავარი გიორგი უეცრად გარდაიცვალა და ობსერვატორიამაც შეწყვიტა მუშაობა.
რუსმა მეცნიერებმა არაერთხელ წამოჭრეს საკითხი აბასთუმანში დიდი ასტრონომიული ობსერვატორიის აშენების შესახებ. სამეცნიერო საზოგადოებამ არაერთხელ წამოიწყო შემოწირულობათა შეგროვება ასტრონომიული ობსერვატორიის მშენებლობის მიზნით. რუსეთის საიმპერატორო გეოგრაფიული საზოგადოების კავკასიის განყოფილების 1900 წლის “მოამბეში~ ვკითხულობთ: “რუსეთის ასტრონომიულ საზოგადოებაში ამჟამად აღძრულია საკითხი აბასთუმანში სამთო ობსერვატორიის განახლების შესახებ, რომელიც ჰაერის სისუფთავით პირველია ევროპაში.
ნავარაუდევია ობსერვატორიის აღჭურვა ყველანაირი უახლესი ინსტრუმენტებით~.
ერთი წლით გვიან იგივე “მოამბე~ წერდა: “რუსეთის ასტრონომიულ საზოგადოებაში შემოწირულობათა შეგროვება აბასთუმანში ობსერვატორიის მოსაწყობად წარმატებით მიმდინარეობს და მალე შესაძლებელი გახდება გაიხსნას ეს ობსერვატორია. ნავარაუდევია აღიჭურვოს იგი მძლავრი რეფრაქტორით~.
სამწუხაროდ, იდეა აბასთუმანში სამთო ობსერვატორიის მოწყობის შესახებ ვერ განხორციელდა. კერძო შემოწირულობები საკმარისი არ აღმოჩნდა.
მე-20-ე საუკუნის დასაწყისში გიორგისეულმა ობსერვატორიამ, როგორც სამეცნიერო ობიექტმა, პრაქტიკულად შეწყვიტა არსებობა. მოგვიანებით რევოლუციური რყევები, 1918 წელს კი, თურქეთის ჯარების მიერ აბასთუმნის დაპყრობა და ისტორიის სხვა კოლიზიები სრულებით არ უწყობდა ხელს რუსეთში პირველი სამთო ობსერვატორიის შენარჩუნების საქმეს.
აღნიშნულ გარემოებათა გამო ხანგრძლივი დროით გადაიდო აბასთუმანში დიდი ასტრონომიული ობსერვატორიის აშენების საკითხი.
რევოლუციის შემდეგ, როცა ქვეყანა ეკონომიურად ცოტა მომძლავრდა, დადგა საკითხი ქვეყნის სამხრეთში რესპუბლიკური ასტრონომიული ცენტრების შექმნის შესახებ. ამ მხრივ განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს აზერბაიჯანის სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტისა და საქართველოს გეოფიზიკური ობსერვატორიის დიდი ინიციატივა.
1928 წელს ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტი შეუდგა 33-სმ-იანი რეფლექტორის დამზადებას, რომლის დადგმა ნავარაუდევი იყო ქვეყნის სამხრეთში ახლად დაარსებულ ობსერვატორიაში.
სამთო ასტრონომიული ობსერვატორიის შექმნის საკითხმა ახალი ბიძგი მიიღო პროფესორების ბ.ნუმეროვისა და ბ. გერასიმოვიჩის ამერიკის შეერთებული შტატებიდან ხანგრძლივი მივლინებიდან დაბრუნების შემდეგ. ფაქტიურად ერთდროულად შემოთავაზებული იქნა ორი პროექტი: ხარკოვის ობსერვატორიისა – უკრაინაში დიდი ასტრონომიული ცენტრისა და ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტისა – ქვეყნის სამხრეთში სამთო ასტრონომიული ობსერვატორიის შექმნის შესახებ.
ლენინგრადის ასტრონომიულ ინსტიტუტში ჩატარებული მთელი რიგი თათბირების შემდეგ, რომელშიც მონაწილეობდნენ პულკოვოს ობსერვატორიისა და მთავარი გეოფიზიკური ობსერვატორიის თანამშრომლებიც შემუშავებული იქნა მთიანი ყარაბახის ადგილების გამოკვლევის გეგმა. ყარაბახის ექსპედიციიდან დაბრუნების შემდეგ გადაწყდა, რომ ჩატარებულიყო სპეციალური თათბირი მიძღვნილი, ძირითადად, ქვეყნის სამხრეთში სამთო ასტრონომიული ობსერვატორიის შექმნის შესახებ.
თათბირი მოწვეული იქნა ს.-პეტერბურგში ასტრონომიული ინსტიტუტის მიერ 1931 წლის 25–30 აპრილს.
თათბირს ესწრებოდა ასტრონომიული და გეოფიზიკური დაწესებულებების მრავალი წარმომადგენელი. მოსმენილი იქნა 50-მდე მოხსენება, რომლებიც შეეხებოდა: საბჭოთა კავშირში სხვადასხვა რაიონების გეოფიზიკურ დახასიათებას; მომავალი ობსერვატორიისათვის ადგილის შერჩევის მიზნით საექსპედიციო სამუშაოების გეგმასა და მეთოდიკას; მომავალი ობსერვატორიის ამოცანებს და, ბოლოს, დიდი ასტრონომიულიინსტრუმენტების კონსტრუირებისა და დამზადების შესაძლებლობებს.
თათბირის ძირითადი შედეგები მოცემულია რეზოლუციებში. რეზოლუციის ზოგად დებულებებში აღნიშნულია სსრკ-ში მზისა და ვარსკვლავების სისტემატური სამსახურის მნიშვნელობაზე და აუცილებლობაზე; მეორე ნაწილში მოცემულია სამთო ობსერვატორიისათვის რაიონის შერჩევა და 1931 წელს საექსპედიციო სამუშაოთა გეგმა; მესამე ნაწილში კი – სამთო ობსერვატორიის ძირითადი ამოცანები.
თათბირზე აბასთუმნის კლიმატური პირობების შესახებ მოხსენებით გამოვიდა პროფესორი ს. გლაზენაპი.
განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია, რომ სამთო ობსერვატორიისათვის ადგილის შერჩევის საკითხთან დაკავშირებით თათბირზე საქართველოს გეოფიზიკური ობსერვატორიის მოსაზრებების შესახებ მოხსენებით გამოვიდა ნ. მუსხელიშვილი (შემდგომში აკადემიკოსი და საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის პირველი პრეზიდენტი.
საექსპედიციო სამუშაოები საქართველოს მთიანი რაიონების ატმოსფერული რეჟიმის შესასწავლად, საბჭოთა კავშირში პირველი სამთო ასტრონომიული ობსერვატორიის ადგილის შერჩევის მიზნით, პირველად ჩატარდა 1931 წლის ზაფხულში ასტრონომიული ინსტიტუტის (ს.პეტერბურგი) და გეოფიზიკური ობსერვატორიის (თბილისი) ერთობლივი ექსპედიციის მიერ. ქართული ექსპედიცია იკვლევდა გეოფიზიკურ ობსერვატორიაში, 1931 წლის ივლისში, ჩატარებული სპეციალური თათბირის მიერ რეკომენდირებული პუნქტების გეოფიზიკურ მახასიათებლებსა და ატმოსფერულ რეჟიმს.
ექსპედიციის ასტრონომიული ნაწილის სამუშაოთა პროგრამა ითვალისწინებდა ატმოსფეროს სიწყნარისა და გამჭირვალობის განსაზღვრას. ღამით სიწყნარე ისაზღვრებოდა ვარსკვლავთ დიფრაქციულ გამონასახებზე დაკვირვებებით (პიკერინგის მეთოდით) და ვარსკვლავთ გამონასახების რყევით;დღისით კი – მზეზე წარმონაქმნების ხილვადობის დაკვირვებებით და მისი კიდის რყევით. გამჭირვალობა ღამით ისაზღვრებოდა ვარსკვლავთ ზღვრული ვარსკვლავიერი სიდიდეებით. ზემომითითებულ დაკვირვებებს ექსპედიციის წევრები ატარებდნენ 60 მმ-იანი და 80 მმ-იანი ცეისის რეფრაქტორებით.
ექსპედიცია შემადგენლობით: პროფესორი ბ. ნუმეროვი (ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტის დირექტორი), ე. ხარაძე, ვ. ნიკონოვი და ვ. მაშკოვა იკვლევდა ბორჯომი–ბაკურიანის რაიონს (ბაკურიანი, ცემი, მზეთამზე, წაღვერი, ტბა და საკოჭავო); ვ. ნიკონოვი და გ. ჩიჩუა კი იკვლევდნენ კახეთის რაიონს (შუამთა და იყალთო).
ექსპედიციის დასკვნაში აღნიშნულია, რომ ექსპედიციის მუშაობის შედეგების მიხედვით ღამის ატმოსფეროს სიწყნარის მიხედვით ყველაზე საუკეთესო ადგილია კახეთი. შემდეგ ბორჯომ-ბაკურიანის რაიონი (ცემი და მზეთამზე) და ბოლოს აბასთუმანი. აბასთუმნის შეფასებები მიეკუთნება პუნქტს, რომელიც განლაგებულია აბასთუმნის ხეობის ძირში. აღნიშნულის გამო აუცილებელია აბასთუმნის გარშემო განლაგებული მთების გამოკვლევები. დღისით ატმოსფეროს სიწყნარის მიხედვით აბასთუმანი წარმოადგენს საუკეთესო ადგილს.
ქართული ექსპედიციის გამოკვლევათა შედეგების შედარებამ სხვა ექსპედიციების მონაცემებთან, რომლებიც იკვლევდნენ შუა აზიის, ყირიმის, აზერბაიჯანის, სომხეთისა და ჩრდილო კავკასიის პუნქტებს, ნათლად აჩვენა ასტრონომიული დაკვირვებებისათვის საქართველოს მთიანი რაიონების უპირატესობა სხვა რაიონებთან შედარებით. აბასთუმანი კი აღმოჩდა ყველაზე დამაკმაყოფილებელი ადგილი საკავშირო მნიშვნელობის დიდი ასტრონომიული ობსერვატორიის ასაშენებლად.
1931 წლის 17 ოქტომბერს ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტის სამეცნიერო საბჭომ აღიარა ობსერვატორიის მოსაწყობად საქართველოს მაღალმთიანი რაიონების უპირატესობა საბჭოთა კავშირის სხვა რაიონებთან შედარებით. ასეთივე გადაწყვეტილება გამოიტანა 1931 წლის 27 ნოემბერს ინსტიტუტის ასტროფიზიკურმა სექტორმაც.
საქართველოს სსრ სახკომსაბჭოს 1932 წლის 8 თებერვლის დადგენილებით აბასთუმანში დაარსდა ასტროფიზიკური ობსერვატორია, რომლის დირექტორად დაინიშნა ახალგაზრდა (24 წლის) მეცნიერი ევგენი ხარაძე.
1932 წლის 1 აგვისტოს დაიწერა პირველი ბრძანება ობსერვატორიისადმი.
20-23 აგვისტოს ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტისა და სახელმწიფოუნივერსიტეტის ასტრონომიული ობსერვატორიის ექსპედიციების მიერ აბასთუმნის ობსერვატორიის დროებით დასაკვირვებელ მოედანზე დაიდგა ორი ინსტრუმენტი: ცეისის 13 სმ-იანი რეფრაქტორი და რეინფოლდის 15 სმ-იანი კომეტის მაძიებელი. დაიწყო პირველი ვიზუალური დაკვირვებები ცვალებად ვარსკვლავებზე. დაკვირვებებში მონაწილეობდნენ: ე. ხარაძე, ვ. ცესევიჩი და ბ. ოკუნევი. ცვალებად ვარსკვლავებზე დაკვირვებები მეტად ნაყოფიერი აღმოჩნდა.
8 ნოემბერს ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტის მექანიკოსების მიერ სპეციალურად დამზადებულ გუმბათში გლაზენაპისეულ კოშკში დამთავრდა პირველი საბჭოთატელესკოპის, პ. პონომარიოვის კონსტრუქციის 13 გოჯიანი რეფლექტორის მონტაჟი. რეფლექტორის დადგმა განხორციელდა უშუალოდ პ. პონომარიოვის ხელმძღვანელობით. 10 ნოემბერს მოეწყო ტელესკოპის საზეიმო გახსნა, რომელსაც ესწრებოდნენ: ე. ხარაძე, მ. ვაშაკიძე, ა. მარკოვი, ნ. პონომარიოვი, ე. ნუმეროვა, ვ. მარტინოვი და ა. ალექსანდროვი.
როგორც თავიდანვე იყო განძრახული, ტელესკოპებზე დაიწყო მოკლეპერიოდიანი ცვალებადი ვარსკვლავების ფოტოგრაფიული დაკვირვებები.
აგვისტო–ნოემბერში აბასთუმანში ატმოსფერულირეჟიმის ასტრონომიული მახასიათებლების შესწავლის მიზნით მიმდინარეობდა დაკვირვებები ვარსკვლავთ გამოსახულების ხარისხზე და რყევაზე. დაკვირვებები ტარდებოდა არა მარტო ობსერვატორიის დროებით მოედანზე (სიმაღლე ზღვის დონიდან 1350 მეტრი) არამედ მის გარშემო ამაღლებულ ორ პლატოზე: აღობილში, რომელიც 200-250 მეტრ სიმაღლეზეა განლაგებული კურორტის დონიდან და არაზინდოში, რომელიც თითქმის იმავე სიმაღლეზეა, რაც აღობილი. დაკვირვებები ტარდებოდა აგრეთვე ბარათისხევშიც.
დაკვირვებები ძრითადად ტარდებოდა 10 და 5 სანტიმეტრიანი გადასატანი ინსტრუმენტებით.
აღნიშნულ დაკვირვებათა ძირითადი შედეგები მდგომარეობდა იმაში, რომ საქართველოში ატმოსფერული რეჟიმის შესწავლის საფუძველზე დადგინდა, რომ აღობილი იყო საუკეთესო ადგილი ასტრონომიული დაკვირვებებისათვის.
აღნიშნულით ფაქტიურად დადასტურდა თავიდანვე გამოთქმული მოსაზრება, რომ უკეთეს ასტრონომიულ პირობებს უნდა ველოდებოდეთ არა აბასთუმანში, არამედ მის გარშემო განლაგებულ პლატოზე.
1932-1933 წლებში ობსერვატორიაში შეიქმნა ლაბორატორიები, დაიდგა საზომი იარაღები, დაიწყო სამეცნიერო ბიბლიოთეკის დაკომპლექტება, შეძენილი იქნა დაზგები და სხვადასხვა ხასიათის ინსტრუმენტები მექანიკური სახელოსნოს მოსაწყობად, ტარდებოდა საჯარო ლექციები და ლექცია-საუბრები ექსკურსიაზე მომსვლელთათვის.
საერთო სამუშაოთა შესრულებისა, თანამშრომელთა კონსულტაციების გასაწევად რუსეთიდან ობსერვატორიაში ჩამოდიოდნენ მეცნიერები, განსაკუთრებით კი ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტიდან.
დაიწყო აბასთუმნის, აღობილისა და მთა ყანობილის ასტროკლიმატის საფუძვლიანი შესწავლა.
მთა ყანობილზე მოეწყო ატმოსფერული რეჟიმის შემსწავლელი სტაციონარული სადგური. დაკვირვებები ძირითადად წარმოებდა ვარსკვლავთ გამოსახულების ხარისხზე პიკერინგის სკალის მიხედვით.
1933 წლის 22-23 აპრილს პროფესორი ბ. ნუმეროვის მიერ ლენინგრადის სახელმწიფო ასტრონომიულ ინსტიტუტში მოწვეულმა სპეციალურმა თათბირმა მიიღო რეზოლუცია იმის შესახებ, რომ საქართველო და კერძოდ აბასთუმნის მახლობელი მთები წარმოადგენენ ერთ-ერთ საუკეთესო ადგილს ობსერვატორიის მოსაწყობად. თათბირმა მიზანშეწონილად ჩათვალა აბასთუმანში 40-სანტიმეტრიანი რეფრაქტორის დადგმა.
საქართველოს სსრ ცენტრალურმა აღმასრულებელმა კომიტეტმა 1933 წლის 22 სექტემბერს მიიღო სპეციალური დადგენილება აბასთუმნის ობსერვატორიის შემდგომი ზრდისა და გაფართოების შესახებ.
ქ. ლენინგრადში ორჯერ შეიკრიბა აბასთუმნის ასტროფიზიკური ობსერვატორიის კომიტეტის სხდომა.
პირველად 1933 წლის 16 ოქტომბერს კომიტეტის სხდომას ესწრებოდნენ: პროფესორი ბ. ნუმეროვი (ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტის დირექტორი), პროფესორი გ. გერასიმოვიჩი (პულკოვოს ობსერვატორიის დირექტორი), ვ. ფესენკოვი (შტერნბერგის სახელობის სახელმწიფო ასტრონომიული ინსტიტუტის დირექტორი), ე. ხარაძე (აბასთუმნის ასტროფიზიკური ობსერვატორიის დირექტორი) და სხვები. სხდომამ დადებითად შეაფასა ობსერვატორიის მუშაობა განვლილ პერიოდში.
მეორედ კომიტეტის სხდომა შეიკრიბა 1934 წლის 3 თებერვალს. მის მუშაობაში აბასთუმნის ობსერვატორიიდან მონაწილეობდნენ, ე. ხარაძე და მ. ვაშაკიძე. ე. ხარაძემ კომიტეტის სხდომაზე დამსწრეთ (ბ. ნუმეროვს, გ. გერასიმოვიჩს, გ. შაინს, გ. ნეუმინს, ა. მარკოვს, და სხვებს) მოახსენა ობსერვატორიის ანგარიში 1932-33 წლებში ჩატარებული მუშაობის შესახებ და გააცნო 1935 წლის სამუშაო გეგმა და ობსერვატორიის წესდების პროექტი.
რუსეთის ფედერაციული საბჭოთა სოციალური რესპუბლიკის ცენტრალურ აღმასრულებელ კომიტეტთან არსებულმა სპეციალურმა კომისიამ 1934 წლის თებერვალში მიიღო დადგენილება იმის შესახებ, რომ აბასთუმანი-აღობილის რაიონი უფრო ხელსაყრელია 40-სმ რეფრაქტორის დასადგმელად, ვიდრე კისლოვოდსკი. დადგენილებას ხელს აწერდა პულკოვოს ობსერვატორიის დირექტორი, პროფესორი გ. გერასიმოვიჩი და ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტის დირექტორი, პროფესორი ბ. ნუმეროვი.
მთელი რიგი ასტრონომიული ორგანიზაციებისა და ობსერვატორიების რეზოლუციებისა და დადგენილებების შესაბამისად საბჭოთა კავშირის ცენტრალურმა აღმასრულებელმა კომიტეტის პრეზიდიუმმა 1934 წლის 10 მარტს მიიღო დადგენილება 40-სმ რეფრაქტორის აბასთუმნის ობსერვატორიისათვის გადაცემის შესახებ. ამ საქმის მოსაგვარებლად ქ. როსტოვს გაიგზავნა ე. ხარაძე. რეფრაქტორი ივნისში ჩამოტანილი იქნა ობსერვატორიაში.
საქართველოს სსრ განათლების კომისრის 1934 წლის 1 აპრილის ბრძანებით აბასთუმნის ობსერვატორია გადავიდა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამგებლობაში.
საქართველოს სსრ სახალხო კომისართა საბჭომ 1934 წლის 26 ივლისს დაამტკიცა 1934-1937 წლებში ობსერვატორიის მშენებლობის გეგმა და ხარჯთაღრიცხვა. ამ გეგმის განსახორციელებლად აღნიშნულ პერიოდში ასიგნებული იქნა 12 მილიონი მანეთი.
1934 წლის 6 აგვისტოს ჩატარდა თათბირი ობსერვატორიის მშენებლობის დაწყების შესახებ მთა ყანობილზე. სხდომას ესწრებოდნენ თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის რექტორი, პროფესორი ა. აღნიაშვილი, ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტის მშენებლობის სექტორის უფროსი ამილახვარი და უნივერსიტეტის მთავარი ინჟინერი ბელსკი. მშენებლობის საერთო ხელმძღვანელობა დაევალა ე. ხარაძეს. მშენებლობა დაიწყო 11 აგვისტოს.
1933 წლის 23 ნოემბერს ე. ხარაძემ თხოვნით მიმართა საქართველოს სახალხო კომისარიატს ობსერვატორიისათვის კალიფორნიიდან სპექტროჰელიოსკოპის სპექტროჰელიოგრაფით შეკვეთის შესახებ, რომელიც ობსერვატორიამ 1935 წლის ბოლოს მიიღო.
1934 წლის 11 აგვისტოს დაიწყო მშენებლობა ყანობილის მთაზე.
1934 წლის ნოემბერში შ. ჩხაიძემ დაიწყო დაკვირვებები პროტუბერანცებზე სიმეიზის ობსერვატორიიდან ჩამოტანილი მცირე ზომის პროტუბერანც-სპექტროსკოპით.
რუსეთის წამყვანი ასტრონომები დიდი ყურადღებით ეკიდებოდნენ აბასთუნის ობსერვატორიას არა მხოლოდ ტელესკოპებით აღჭურვის საქმეში, არამედ ეხმარებოდნენ ობსერვატორიას მათ ექსპლუატაციაში გაშვებაშიც.
40-სმ რეფრაქტორისა და 33-სმ რეფლექტორის მონტაჟთან და გამოცდასთან დაკავშირებით 1934-35 წლებში ობსერვატორიაში ხშირად იმყოფებოდნენ: პროფესორები ბ. ნუმეროვი, ი.ბალანოვსკი, გ. ნეუმინი, აგრეთვე ვ. ნიკონოვი.
1935 წლის სექტემბერში აბასთუმნის ობსერვატორია შეყვანილი იქნა საბჭოთა კავშირის მეცნიერებათა აკადემიისსაქართველოს ფილიალის სამეცნიერო დაწესებულებათა სისტემაში.
1936 წლის 28 აპრილს ობსერვატორიის დირექტორმა ე.ხარაძემ პირველმა დაიცვა საკანდიდატო დისერტაცია თემაზე: “P ჩყგნი-ს სპექტრში აბსორბციული ხაზების გადაადგილების გამოკვლევა მათი ინტენსივობისა და იონიზაციის პოტენციალთან კავშირში~.
1936 წლის 23 ივლისს შედგა აბასთუმნის ასტროფიზიკური ობსერვატორიის სამეცნიერო საბჭოს პირველი სხდომა.
1936 წლის 28 დეკემბერს მ. ვაშაკიძემ დაიცვა საკანდიდატო დისერტაცია თემაზე: “ჰერკულესის ახალში სპექტრის ნებულარული სტადია~.
1937 წლის 20 აპრილს შ. გორდელაძემ დაიცვა საკანდიდატო დისერტაცია თემაზე: “ახალი ვარსკვლავების აფეთქებისას მათი გარსიდან გამოტყორცნილი მასის განსაზღვრა, გარსში იონიზაციის და ვარსკვლავთ ტემპერატურის განსაზღვრის ზანსტრასეული მეთოდის გამოყენების კრიტიკული განხილვა~.
1937 წელს გამოცემული იქნა “აბასთუმნის ასტროფიზიკური ობსერვატორიის ბიულეტენის~ პირველი ნომერი.
1937 წლის გაზაფხულზე 33 სმ-იანი რეფლექტორი გლაზენაპის კოშკიდან გადატანილი და დადგმული იქნა ყანობილის მთაზე ახლად აშენებულ ორმაგი კოშკის აღმოსავლეთ ფრთაში, ხოლო სპექტროჰელიოსკოპი დადგმული იქნა სამზეო პავილონში. ორმაგი კოშკის დასავლეთ ფრთაში მოგვიანებით დაიდგა 36-სმ შმიდტის ანაბერაციული კამერა, რომელიც ობსერვატორიამ 1936 წლის მაისში მიიღო ჰამბურგიდან.
1937 წლის 1 სექტემბერს სპექტროჰელიოსკოპის საშუალებით დაიწყო გეგმაზომიერი დაკვირვებები მზეზე საერთაშორისო პროგრამით.
1938 წლის 4 ივლისს ობსერვატორიის კანცელარია აბასთუმნიდან გადატანილი იქნა ყანობილის მთაზე.
ამ დროისათვის ყანობილის მთაზე აშენებულია: 40-სმ რეფრაქტორის კოშკი ორსართულიანი მინაშენით ლაბორატორიისათვის; ორმაგი კოშკის შენობა და სპექტროჰელიოსკოპის პავილონი. დამთავრების სტადიაშია ელექტროსადგურის მშენებლობა და დაწყებულია თანამშრომელთათვის საცხოვრებელი სახლის აგება.
ობსერვატორიის აღჭურვილობას შეადგენდა: 40-სმ ცეისის ფირმის რეფრაქტორი ვიზუალური ობიექტივით (საფოკუსო მანძილი 680-სმ) და კორექციული ლინზით ფოტოგრაფირებისათვის, რეფრაქტორს თან ახლდა ორი 20-სმ ფოტოგრაფიული კამერა (საფოკუსო მანძილი 100-სმ); ჰალეს სპექტროჰელიოსკოპი ჰელიოგრაფიული მოწყობილობით; 44-სმ შმიდტის ანაბერაციული ტელესკოპი და 33-სმ რეფლექტორი (დამზადებული 1932 წელს ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტის მიერ).
ობსერვატორიის სამეცნიერო-კვლევითი გეგმით მიმდინარეობდა დაკვირვებები დიდი დათვის დუბლვე ტიპის ცვალებადვარსკვლავებზე (ფოტოგრაფიული ფოტომეტრია 33-სმ რეფლექტორის ნიუტონის ფოკუსში); ელექტროფოტომეტრული დაკვირვებები 33-სმ რეფლექტორის ნესმიტის ფოკუსში სხვადასხვა ტიპის ცვალებად ვარსკვლავებზე; ბნელ ნისლეულებში მკრთალ ვარსკვლავთა ფერის მაჩვენებელთა განსაზღვრა; მზისსამსახურის საკავშირო პროგრამით დაკვირვებები სპექტროჰელიოსკოპ-ჰელიოგრაფის საშუალებით; საცდელი დაკვირვებები 44 სმ-იან შმიდტის ანაბერაციულ ტელესკოპზე; აქტინომეტრიული და სხვა გეოფიზიკური ხასიათის დაკვირვებანი; თეორიული გამოკვლევები ასტროფიზიკის დარგში (პლანეტური ნისლეულები, ახალი ვარსკვლავები).
ობსერვატორიის მუშაობაში აქტიურად მონაწილეობდნენ: ე. ხარაძე (დირექტორი), შ. გორდელაძე (დირექტორის მოადგილე), ვ. ნიკონოვი, მ. ვაშაკიძე, ვ. ბოდოკია, შ. ჩხაიძე, კ. ზახარინი და სხვანი.
ამით დამთავრდა აბასთუმნის ობსერვატორიაში სამეცნიერო და სამეცნიერო-ორგანიზაციული საქმიანობის პირველი – საწყისი ეტაპი.
გიორგი ალექსანდრეს-ძე იყო რუსეთის იმპერატორის ალექსანდრე III-ს შვილი, რუსეთის უკანასკნელი იმპერატორის ნიკოლოზ II-ს ძმა. იგი 1894-1899 წლებში თვითონაც იყო რუსეთის ტახტის მემკვიდრე.
1897 წელს გამოცემულ “თანამედროვე რუსული სახელმწიფო მოღვაწეების ალმანახში~ დიდი მთავარი გიორგი მოხსენიებულია როგორც რუსული ასტრონომიული საზოგადოების საპატიო თავმჯდომარე. თუმცა მისი საიმპერატორო უმაღლესობა მფარველობდა მრავალ სამეცნიერო საზოგადოების მოღვაწეობას, თანამედროვე მკვლევარები განსაკუთრებულად უსვამენ ხაზს, რომ გიორგი ალექსანდრეს ძემ თავისი სახსრებით ააშენა რუსეთში პირველი სამთო ასტრონომიული ობსერვატორია აბასთუმანში.
ვარსკვლავიერი ცის საიდუმლოებანი ბავშვობისწლებიდანვე იტაცებდა გიორგის. იგი აკვირდებოდა და აღწერდა ასტრონომიულ მოვლენებს. ასტრონომიით გატაცებამ დიდი მთავარი დააკავშირა მრავალ ცნობილ ასტრონომთან, რომელთა შორის მისი უდიდებულესობა განსაკუთრებული პატივისცემით ეპყრობოდა სანკტ-პეტერბურგის პროფესორს ს. გლაზენაპს (1848-1937 წწ.), რომელიც იმ პერიოდში იყო რუსული ასტრონომიული საზოგადოების თავმჯდომარის მოადგილე. ს. გლაზენაპი 1893-1906 და 1925-1929 წლებში არჩეული იყო რუსული ასტრონომიული საზოგადოების თავჯდომარედ.
ფილტვების მძიმე დაავადებამ გიორგი იძულებული გახადა დასახლებულიყო საქართველოს სამხრეთში, თბილისის გუბერნიის ახალციხის მაზრაში, კურორტ აბასთუმანში. დიდი მთავრისა და მისი ამალისათვის აბასთუმანში აშენდა ორსართულიანი სასახლე და სხვა ნაგებობანი. იმპერატორ ალექსანდრე III-ს ბრძანებულებით, 1893 წლის მაისში გიორგი ალექსანდრეს ძემ მიიღო “სამუდამო და საშთამომავლო მფლობელობაში აბასთუმნის მიწის ნაკვეთი (1,2 ჰექტარი) მასზე არსებული ნაგებობებით.
აბასთუმანში ყოფნისას მისმა უმაღლესობამ არ მიატოვა თავისი გატაცება ასტრონომიით. დიდმა მთავარმა გიორგიმ შეიტყო, რომ პროფესორის. გლაზენაპი ეწეოდა სისტემატურ დაკვირვებებს ორჯერად ვარსკვლავებზე და რუსეთის სამხრეთში ეძებდა დაკვირვებებისათვის შესაფერის ადგილს, 1892 წლის 21 მაისს მან მიიწვია ს. გლაზენაპი აბასთუმანში, რომელმაც ეს მიწვევა დიდი მადლობით მიიღო და 1892 წლის 6 ივნისს ტელესკოპითა და მისი პროექტის მიხედვით დამზადებული გუმბათით გაემგზავრა ს.-პეტერბურგიდან საქართველოსაკენ მატარებლით. დაკვირვებებისათვის საუკეთესო ადგილი მოიძებნა გიორგის სასახლის მახლობლად. გიორგი ალექსანდრეს ძემ შესთავაზა პროფესორ ს. გლაზენაპს აეშენებინა ობსერვატორია თავის სამფლობელოში. აღტაცებულმა ს. გლაზენაპის იდეით სამხრეთის სამთო ასტრონომიული ობსერვატორიის აშენების აუცილებლობის შესახებ, გიორგიმ გადაწყვიტა ამ საკითხთან დაკავშირებით პროფესორ ს. გლაზენაპისათვის არა მარტო ეშუამდგომლა იმპერატორის, ალექსანდრე III-ს წინაშე, არამედ პირადი სახსრებით დაეფინანსებინა ობსერვატორიის მშენებლობა, რომელსაც საფუძველი ჩაეყარა მესხეთის ქედის სამხრეთ ფერდობზე, 1300 მეტრ სიმაღლეზე ზღვის დონიდან. მისი უმაღლესობის მონაწილეობამ ძალიან შეუწყო ხელი ობსერვატორიის მშენებლობას. კოშკის მშენებლობას, გუმბათის აწყობასა და ტელესკოპის დადგმას დასჭირდა ორ თვეზე ნაკლები დრო. ცნობილია, რომ დიდი მთავარი გიორგი უშუალოდ ღებულობდა მონაწილეობას ყველა ზემოდმოყვანილ სამუშაოებში.
გიორგი მამას წერილებით სისტემატურად ატყობინებდა ამბავს ობსერვატორიის მშენებლობის შესახებ. ასე მაგალითად, 1892 წლის 25 ივლისს ის სწერდა: “ობსერვატორია, რომელსაც აშენებს გლაზენაპი, დამთავრდება რამდენიმე დღეში. ქვის კედელი უკვე მზადაა და ჩვენ ხვალ დავიწყებთ გუმბათის აწყობას~. ორი კვირის შემდეგ გიორგი ატყობინებს იმპერატორს ს. გლაზენაპის სურვილს, რომ “გაეტარებინა აქ ზამთარი დაკვირვებებისათვის~ და გამოთქვამს იმედს, რომ მას მისცემდნენ ამის უფლებას, სხვანაირად ობსერვატორიის აშენებას აზრი არ ექნებოდა.
გიორგი ალექსანდრეს ძე პროფესორ ს. გლაზენაპთან ერთად 24 სმ-იანი რეფრაქტორით აკვირდებოდა ვარსკვლავიერ ცას და საინტერესო ასტრონომიულ მოვლენებს.
1892 წლის 11 აგვისტოს, დიდი მთავრის გიორგი მიხეილის ძის დაბადების დღეს, აკურთხეს ობსერვატორია, რომელსაც ეწოდა “გიორგისეული~. კურთხევას პირადად ესწრებოდა თბილისში დაბადებული დიდი მთავარი გიორგი მიხეილისძე, ნიკოლოზ I-ის შვილიშვილი.
ასტრონომიული ობსერვატორიის დაარსება თბილისის გუბერნიის კურორტში, აბასთუმანში, ზოგიერთმა თანამედროვემ მიიჩნია მეცნიერების ზეიმად.
მომხდარი მოვლენის მნიშვნელობა ყველაზე კარგად შეაფასა პროფესორმა ს. გლაზენაპმა. იგი აღნიშნავდა: “დაე შეუერთდეს რუსეთში პირველი ობსერვატორიის დამაარსებლის პეტრე დიდისა და პულკოვოს ობსერვატორიის დამაარსებლის ნიკოლოზ I-ის დიდებულ სახელებს რუსეთში სამთო ასტრონომიული ობსერვატორიის დამაარსებლის დიდი მთავრის გიორგი ალექსანდრეს ძეს სახელი.~
დაკვირვებების შედეგებზე დაყრდნობით ს.გლაზენაპი მივიდა დასკვნამდე აბასთუმანში მუდმივმოქმედი ასტრონომიული ობსერვატორიის მოწყობის საჭიროების შესახებ.
უჭერდა რა მხარს მეცნიერის ამ ახალ წამოწყებას, დიდმა მთავარმა გაუგზავნა იმპერატორს “გლაზენაპის პროექტი იმ სარგებლობის შესახებ, რასაც მოიტანდა აქაური ობსერვატორია~. თვითონ დიდ მთავარს “მართლაც ძალიან დაწყდებოდა გული, თუ ობსერვატორია შეწყვეტდა არსებობას~. მას არ ჰქონდა უფლება რამე გაეკეთებინა ალექსანდრე III-ს მხარდაჭერის გარეშე. აღნიშნულ წერილში მისი უდიდებულესობა აცნობებდა იმპერატორს ახალი რეფრაქტორის შეძენის აუცილებლობაზეც.
ს.გლაზენაპის პროექტმა გამოიწვია მეცნიერთა არაერთგვაროვანი დამოკიდებულება. ერთნი უჭერდნენ მხარს, მეორენი კი წინააღმდეგი იყვნენ. განსაკუთრებით პროექტის წინააღმდეგი იყო გამოჩენილი ასტრონომი, აკადემიკოსი ფ. ბრედიხინი, რომელიც საზოგადოდ უაზრობად მიიჩნევდა ობსერვატორიის აშენებას იმ პუნქტში, სადაც მეცნიერები არ ცხოვრობდნენ. პულკოვოს ობსერვატორიის ყოფილი დირექტორი, აკადემიკოსი ო. სტრუვე აქტიურად უჭერდა მხარს პროექტს და ამბობდა, რომ ფ. ბრედიხინი ინტრიგას უწყობდა ს. გლაზენაპს.
პროფესორი ს. გლაზენაპი აბასთუმანში აკვირდებოდა 1893 წლის მაისამდე. ამ ხნის განმავლობაში იგი დააკვირდა 610 ორჯერად ვარსკვლავს და ჩაატარა 1156 დაკვირვება.
1893 წლის 20 აპრილს ს. გლაზენაპი წერილით მოახსენებდა დიდ მთავარს გიორგის ახლად დაარსებულ ობსერვატორიაში მიღებული შედეგების შესახებ. ის წერდა: “ვაჯამებ რა ორმაგ ვარსკვლავებზე დაკვირვებათა შედეგებს მე განსაკუთრებული სიხარულით ვუყურებ რიცხვს 1156. მე ჯერჯერობით არასოდეს არ ჩამიტარებია ასე ბევრი დაკვირვება და ასე წარმატებულად. დარწმუნებული ვარ, რომჩრდილოეთში შესაძლებელი იქნებოდა მიმეღო დაკვირვებების ასეთი რაოდენობა არაუადრეს სამი ან ოთხი წლისა~.
მოგვიანებით, 1936 წელს, წერილში “ჩემი ცხოვრების ზოგიერთი ეპიზოდი~ პროფესორი ს. გლაზენაპი იგონებდა:
“1890 წელს შესაძლებლობა მომეცა მომეწყო ექსპედიცია ყირიმის სამხრეთ სანაპიროზე სამხრეთის ცის ორმაგი ვარსკვლავების დაკვირვების მიზნით. პულკოვოს ობსერვატორიის დირექტორმა ო. სტრუვემ ამ ექსპედიციისათვის დამითმო შესანიშნავი რეპსოლდის 6-გოჯიანი რეფრაქტორი, შენობა გურზუფში და ჩვენ ავაშენეთ პატარა დროებითი ობსერვატორია მოძრავი სახურავით მზის პირას ფერდობზე. მე შევძელი დავკვირვებოდი სამხრეთის ორმაგ ვარსკვლავებს ოთხი თვის განმავლობაში, არ გამომიტოვებია არცერთი მოწმენდილი ღამე. ჩავატარე ორმაგი ვარსკვლავების 888 დაკვირვება.
ჩემი მუშაობის ამ სასურველმა შედეგმა გამიღვიძა სურვილი დავკვირვებოდი ცას უფრო სამხრეთით, რაც მე შევძელი შემესრულებინა აბასთუმანში. მე გავემგზავრე კავკასიაში 1892 წლის მაისში და წავიღე 9,5 გოჯიანი რეფრაქტორი უნივერსიტეტის ობსერვატორიიდან. დაკვირვებების პირობები აბასთუმანში იყო ისეთი ხელსაყრელი, რომ მე მთლიანად მივეცი სამუშაოს, ვაკვირდებოდი მთელ ღამეებს და დღისით ვითვლიდი ორმაგი ვარსკვლავების ორბიტის ელემენტებს. ამასთანავე მე მქონდა გაცხოველებული მიმოწერა ბარნარდთან და ბერნჰემთან. ამ მუშაობაში მთელმა წელმა შეუმჩნევლად გაიარა და მე ერთი წლის შემდეგ დავბრუნდი პეტერბურგში, გულისტკივილით ვტოვებდი აბასთუმანს, სადაც ასტრონომს შეუძლია ასე ნაყოფიერად იმუშაოს~.
დაკვირვებების შედეგების კატალოგის სახით გამოქვეყნებისათვის ხარჯები გაიღო დიდმა მთავარმა გიორგიმ.
პროფესორ ს. გლაზენაპის აბასთუმნიდან წასვლის შემდეგ სისტემატურისამეცნიერო მუშაობა ობსერვატორიაში შეწყდა.
პროფესორ ს. გლაზენაპის დაკვირვებებმა მიიპყრო მსოფლიო ასტრონომების ყურადღება. ორჯერადი ვარსკვლავების ცნობილი დამკვირვებელი, გამოჩენილი ამერიკელი ასტრონომი ს. ბერნჰემი 1893 წელს წერდა: “მისი დაკვირვებები დაბეჯითებით მიუთითებენ, რომ არა მარტო დაკვირვებათა რაოდენობით, არამედ მცირე ზომის ეკვატორიალით გაზომილი დაკვირვებულ ვარსკვლავთა ხასიათითაც აბასთუმანის მდებარეობა უაღრესად ხელსაყრელია ასტრონომიული სამუშაოებისათვის. თუ შედეგების მიხედვით ვიმსჯელებთ, არცერთ ობსერვატორიას ევროპაში არ აქვს ასეთი ხელსაყრელი განლაგება და ძნელია დავასახელოთ ასეთი სადმე, გარდა ობსერვატორიისა ჰამილტონის მთაზე, სადაც ატმოსფერული პირობები ასევე ხელსაყრელია. პროფესორმა ს. გლაზენაპმა ოპტიკური საშუალებებით, რომელიც გაცილებით ჩამოუვარდება ყველას, რითაც სარგებლობდნენ მისი ცნობილი წინამორბედნი, გადაწყვიტა თავისი ქვეყანა ამ დარგში ჩაეყენებინა მოწინავე მდგომარეობაში. უეჭველია, რუსეთის მთავრობა უზრუნველყოფს, რომ მან გააგრძელოს აბასთუმანში დაწყებული სამუშაოები უფრო მძლავრი ინსტრუმენტებით~.
ს. გლაზენაპის აბასთუმნიდან გამგზავრების შემდეგ დიდი მთავარი გიორგი სისტემატურად მიდიოდა საკუთარი სახსრებით აშენებულ სამთო ობსერვატორიაში. მის დღიურებში ხშირადაა ჩანაწერები აღნიშნულთან დაკავშირებით. ასე მაგალითად, 1896 წლის 7 ოქტომბერს დღიურში ასეთი ჩანაწერია: “სადილის შემდეგ ყველანი წავედით მთვარის დასაკვირვებლად~. დიდი მთავარი ამალასთან ერთად ხალისით აკვირდებოდა ციურ ობიექტებს, მაგრამ შემორჩენილი არაა ცნობები იმის შესახებ, რომ იგი ეწეოდა რაიმე სერიოზულ სამეცნიერო დაკვირვებებს.
1899 წლის ზაფხულში დიდი მთავარი გიორგი უეცრად გარდაიცვალა და ობსერვატორიამაც შეწყვიტა მუშაობა.
რუსმა მეცნიერებმა არაერთხელ წამოჭრეს საკითხი აბასთუმანში დიდი ასტრონომიული ობსერვატორიის აშენების შესახებ. სამეცნიერო საზოგადოებამ არაერთხელ წამოიწყო შემოწირულობათა შეგროვება ასტრონომიული ობსერვატორიის მშენებლობის მიზნით. რუსეთის საიმპერატორო გეოგრაფიული საზოგადოების კავკასიის განყოფილების 1900 წლის “მოამბეში~ ვკითხულობთ: “რუსეთის ასტრონომიულ საზოგადოებაში ამჟამად აღძრულია საკითხი აბასთუმანში სამთო ობსერვატორიის განახლების შესახებ, რომელიც ჰაერის სისუფთავით პირველია ევროპაში.
ნავარაუდევია ობსერვატორიის აღჭურვა ყველანაირი უახლესი ინსტრუმენტებით~.
ერთი წლით გვიან იგივე “მოამბე~ წერდა: “რუსეთის ასტრონომიულ საზოგადოებაში შემოწირულობათა შეგროვება აბასთუმანში ობსერვატორიის მოსაწყობად წარმატებით მიმდინარეობს და მალე შესაძლებელი გახდება გაიხსნას ეს ობსერვატორია. ნავარაუდევია აღიჭურვოს იგი მძლავრი რეფრაქტორით~.
სამწუხაროდ, იდეა აბასთუმანში სამთო ობსერვატორიის მოწყობის შესახებ ვერ განხორციელდა. კერძო შემოწირულობები საკმარისი არ აღმოჩნდა.
მე-20-ე საუკუნის დასაწყისში გიორგისეულმა ობსერვატორიამ, როგორც სამეცნიერო ობიექტმა, პრაქტიკულად შეწყვიტა არსებობა. მოგვიანებით რევოლუციური რყევები, 1918 წელს კი, თურქეთის ჯარების მიერ აბასთუმნის დაპყრობა და ისტორიის სხვა კოლიზიები სრულებით არ უწყობდა ხელს რუსეთში პირველი სამთო ობსერვატორიის შენარჩუნების საქმეს.
აღნიშნულ გარემოებათა გამო ხანგრძლივი დროით გადაიდო აბასთუმანში დიდი ასტრონომიული ობსერვატორიის აშენების საკითხი.
რევოლუციის შემდეგ, როცა ქვეყანა ეკონომიურად ცოტა მომძლავრდა, დადგა საკითხი ქვეყნის სამხრეთში რესპუბლიკური ასტრონომიული ცენტრების შექმნის შესახებ. ამ მხრივ განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს აზერბაიჯანის სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტისა და საქართველოს გეოფიზიკური ობსერვატორიის დიდი ინიციატივა.
1928 წელს ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტი შეუდგა 33-სმ-იანი რეფლექტორის დამზადებას, რომლის დადგმა ნავარაუდევი იყო ქვეყნის სამხრეთში ახლად დაარსებულ ობსერვატორიაში.
სამთო ასტრონომიული ობსერვატორიის შექმნის საკითხმა ახალი ბიძგი მიიღო პროფესორების ბ.ნუმეროვისა და ბ. გერასიმოვიჩის ამერიკის შეერთებული შტატებიდან ხანგრძლივი მივლინებიდან დაბრუნების შემდეგ. ფაქტიურად ერთდროულად შემოთავაზებული იქნა ორი პროექტი: ხარკოვის ობსერვატორიისა – უკრაინაში დიდი ასტრონომიული ცენტრისა და ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტისა – ქვეყნის სამხრეთში სამთო ასტრონომიული ობსერვატორიის შექმნის შესახებ.
ლენინგრადის ასტრონომიულ ინსტიტუტში ჩატარებული მთელი რიგი თათბირების შემდეგ, რომელშიც მონაწილეობდნენ პულკოვოს ობსერვატორიისა და მთავარი გეოფიზიკური ობსერვატორიის თანამშრომლებიც შემუშავებული იქნა მთიანი ყარაბახის ადგილების გამოკვლევის გეგმა. ყარაბახის ექსპედიციიდან დაბრუნების შემდეგ გადაწყდა, რომ ჩატარებულიყო სპეციალური თათბირი მიძღვნილი, ძირითადად, ქვეყნის სამხრეთში სამთო ასტრონომიული ობსერვატორიის შექმნის შესახებ.
თათბირი მოწვეული იქნა ს.-პეტერბურგში ასტრონომიული ინსტიტუტის მიერ 1931 წლის 25–30 აპრილს.
თათბირს ესწრებოდა ასტრონომიული და გეოფიზიკური დაწესებულებების მრავალი წარმომადგენელი. მოსმენილი იქნა 50-მდე მოხსენება, რომლებიც შეეხებოდა: საბჭოთა კავშირში სხვადასხვა რაიონების გეოფიზიკურ დახასიათებას; მომავალი ობსერვატორიისათვის ადგილის შერჩევის მიზნით საექსპედიციო სამუშაოების გეგმასა და მეთოდიკას; მომავალი ობსერვატორიის ამოცანებს და, ბოლოს, დიდი ასტრონომიულიინსტრუმენტების კონსტრუირებისა და დამზადების შესაძლებლობებს.
თათბირის ძირითადი შედეგები მოცემულია რეზოლუციებში. რეზოლუციის ზოგად დებულებებში აღნიშნულია სსრკ-ში მზისა და ვარსკვლავების სისტემატური სამსახურის მნიშვნელობაზე და აუცილებლობაზე; მეორე ნაწილში მოცემულია სამთო ობსერვატორიისათვის რაიონის შერჩევა და 1931 წელს საექსპედიციო სამუშაოთა გეგმა; მესამე ნაწილში კი – სამთო ობსერვატორიის ძირითადი ამოცანები.
თათბირზე აბასთუმნის კლიმატური პირობების შესახებ მოხსენებით გამოვიდა პროფესორი ს. გლაზენაპი.
განსაკუთრებული აღნიშვნის ღირსია, რომ სამთო ობსერვატორიისათვის ადგილის შერჩევის საკითხთან დაკავშირებით თათბირზე საქართველოს გეოფიზიკური ობსერვატორიის მოსაზრებების შესახებ მოხსენებით გამოვიდა ნ. მუსხელიშვილი (შემდგომში აკადემიკოსი და საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის პირველი პრეზიდენტი.
საექსპედიციო სამუშაოები საქართველოს მთიანი რაიონების ატმოსფერული რეჟიმის შესასწავლად, საბჭოთა კავშირში პირველი სამთო ასტრონომიული ობსერვატორიის ადგილის შერჩევის მიზნით, პირველად ჩატარდა 1931 წლის ზაფხულში ასტრონომიული ინსტიტუტის (ს.პეტერბურგი) და გეოფიზიკური ობსერვატორიის (თბილისი) ერთობლივი ექსპედიციის მიერ. ქართული ექსპედიცია იკვლევდა გეოფიზიკურ ობსერვატორიაში, 1931 წლის ივლისში, ჩატარებული სპეციალური თათბირის მიერ რეკომენდირებული პუნქტების გეოფიზიკურ მახასიათებლებსა და ატმოსფერულ რეჟიმს.
ექსპედიციის ასტრონომიული ნაწილის სამუშაოთა პროგრამა ითვალისწინებდა ატმოსფეროს სიწყნარისა და გამჭირვალობის განსაზღვრას. ღამით სიწყნარე ისაზღვრებოდა ვარსკვლავთ დიფრაქციულ გამონასახებზე დაკვირვებებით (პიკერინგის მეთოდით) და ვარსკვლავთ გამონასახების რყევით;დღისით კი – მზეზე წარმონაქმნების ხილვადობის დაკვირვებებით და მისი კიდის რყევით. გამჭირვალობა ღამით ისაზღვრებოდა ვარსკვლავთ ზღვრული ვარსკვლავიერი სიდიდეებით. ზემომითითებულ დაკვირვებებს ექსპედიციის წევრები ატარებდნენ 60 მმ-იანი და 80 მმ-იანი ცეისის რეფრაქტორებით.
ექსპედიცია შემადგენლობით: პროფესორი ბ. ნუმეროვი (ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტის დირექტორი), ე. ხარაძე, ვ. ნიკონოვი და ვ. მაშკოვა იკვლევდა ბორჯომი–ბაკურიანის რაიონს (ბაკურიანი, ცემი, მზეთამზე, წაღვერი, ტბა და საკოჭავო); ვ. ნიკონოვი და გ. ჩიჩუა კი იკვლევდნენ კახეთის რაიონს (შუამთა და იყალთო).
ექსპედიციის დასკვნაში აღნიშნულია, რომ ექსპედიციის მუშაობის შედეგების მიხედვით ღამის ატმოსფეროს სიწყნარის მიხედვით ყველაზე საუკეთესო ადგილია კახეთი. შემდეგ ბორჯომ-ბაკურიანის რაიონი (ცემი და მზეთამზე) და ბოლოს აბასთუმანი. აბასთუმნის შეფასებები მიეკუთნება პუნქტს, რომელიც განლაგებულია აბასთუმნის ხეობის ძირში. აღნიშნულის გამო აუცილებელია აბასთუმნის გარშემო განლაგებული მთების გამოკვლევები. დღისით ატმოსფეროს სიწყნარის მიხედვით აბასთუმანი წარმოადგენს საუკეთესო ადგილს.
ქართული ექსპედიციის გამოკვლევათა შედეგების შედარებამ სხვა ექსპედიციების მონაცემებთან, რომლებიც იკვლევდნენ შუა აზიის, ყირიმის, აზერბაიჯანის, სომხეთისა და ჩრდილო კავკასიის პუნქტებს, ნათლად აჩვენა ასტრონომიული დაკვირვებებისათვის საქართველოს მთიანი რაიონების უპირატესობა სხვა რაიონებთან შედარებით. აბასთუმანი კი აღმოჩდა ყველაზე დამაკმაყოფილებელი ადგილი საკავშირო მნიშვნელობის დიდი ასტრონომიული ობსერვატორიის ასაშენებლად.
1931 წლის 17 ოქტომბერს ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტის სამეცნიერო საბჭომ აღიარა ობსერვატორიის მოსაწყობად საქართველოს მაღალმთიანი რაიონების უპირატესობა საბჭოთა კავშირის სხვა რაიონებთან შედარებით. ასეთივე გადაწყვეტილება გამოიტანა 1931 წლის 27 ნოემბერს ინსტიტუტის ასტროფიზიკურმა სექტორმაც.
საქართველოს სსრ სახკომსაბჭოს 1932 წლის 8 თებერვლის დადგენილებით აბასთუმანში დაარსდა ასტროფიზიკური ობსერვატორია, რომლის დირექტორად დაინიშნა ახალგაზრდა (24 წლის) მეცნიერი ევგენი ხარაძე.
1932 წლის 1 აგვისტოს დაიწერა პირველი ბრძანება ობსერვატორიისადმი.
20-23 აგვისტოს ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტისა და სახელმწიფოუნივერსიტეტის ასტრონომიული ობსერვატორიის ექსპედიციების მიერ აბასთუმნის ობსერვატორიის დროებით დასაკვირვებელ მოედანზე დაიდგა ორი ინსტრუმენტი: ცეისის 13 სმ-იანი რეფრაქტორი და რეინფოლდის 15 სმ-იანი კომეტის მაძიებელი. დაიწყო პირველი ვიზუალური დაკვირვებები ცვალებად ვარსკვლავებზე. დაკვირვებებში მონაწილეობდნენ: ე. ხარაძე, ვ. ცესევიჩი და ბ. ოკუნევი. ცვალებად ვარსკვლავებზე დაკვირვებები მეტად ნაყოფიერი აღმოჩნდა.
8 ნოემბერს ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტის მექანიკოსების მიერ სპეციალურად დამზადებულ გუმბათში გლაზენაპისეულ კოშკში დამთავრდა პირველი საბჭოთატელესკოპის, პ. პონომარიოვის კონსტრუქციის 13 გოჯიანი რეფლექტორის მონტაჟი. რეფლექტორის დადგმა განხორციელდა უშუალოდ პ. პონომარიოვის ხელმძღვანელობით. 10 ნოემბერს მოეწყო ტელესკოპის საზეიმო გახსნა, რომელსაც ესწრებოდნენ: ე. ხარაძე, მ. ვაშაკიძე, ა. მარკოვი, ნ. პონომარიოვი, ე. ნუმეროვა, ვ. მარტინოვი და ა. ალექსანდროვი.
როგორც თავიდანვე იყო განძრახული, ტელესკოპებზე დაიწყო მოკლეპერიოდიანი ცვალებადი ვარსკვლავების ფოტოგრაფიული დაკვირვებები.
აგვისტო–ნოემბერში აბასთუმანში ატმოსფერულირეჟიმის ასტრონომიული მახასიათებლების შესწავლის მიზნით მიმდინარეობდა დაკვირვებები ვარსკვლავთ გამოსახულების ხარისხზე და რყევაზე. დაკვირვებები ტარდებოდა არა მარტო ობსერვატორიის დროებით მოედანზე (სიმაღლე ზღვის დონიდან 1350 მეტრი) არამედ მის გარშემო ამაღლებულ ორ პლატოზე: აღობილში, რომელიც 200-250 მეტრ სიმაღლეზეა განლაგებული კურორტის დონიდან და არაზინდოში, რომელიც თითქმის იმავე სიმაღლეზეა, რაც აღობილი. დაკვირვებები ტარდებოდა აგრეთვე ბარათისხევშიც.
დაკვირვებები ძრითადად ტარდებოდა 10 და 5 სანტიმეტრიანი გადასატანი ინსტრუმენტებით.
აღნიშნულ დაკვირვებათა ძირითადი შედეგები მდგომარეობდა იმაში, რომ საქართველოში ატმოსფერული რეჟიმის შესწავლის საფუძველზე დადგინდა, რომ აღობილი იყო საუკეთესო ადგილი ასტრონომიული დაკვირვებებისათვის.
აღნიშნულით ფაქტიურად დადასტურდა თავიდანვე გამოთქმული მოსაზრება, რომ უკეთეს ასტრონომიულ პირობებს უნდა ველოდებოდეთ არა აბასთუმანში, არამედ მის გარშემო განლაგებულ პლატოზე.
1932-1933 წლებში ობსერვატორიაში შეიქმნა ლაბორატორიები, დაიდგა საზომი იარაღები, დაიწყო სამეცნიერო ბიბლიოთეკის დაკომპლექტება, შეძენილი იქნა დაზგები და სხვადასხვა ხასიათის ინსტრუმენტები მექანიკური სახელოსნოს მოსაწყობად, ტარდებოდა საჯარო ლექციები და ლექცია-საუბრები ექსკურსიაზე მომსვლელთათვის.
საერთო სამუშაოთა შესრულებისა, თანამშრომელთა კონსულტაციების გასაწევად რუსეთიდან ობსერვატორიაში ჩამოდიოდნენ მეცნიერები, განსაკუთრებით კი ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტიდან.
დაიწყო აბასთუმნის, აღობილისა და მთა ყანობილის ასტროკლიმატის საფუძვლიანი შესწავლა.
მთა ყანობილზე მოეწყო ატმოსფერული რეჟიმის შემსწავლელი სტაციონარული სადგური. დაკვირვებები ძირითადად წარმოებდა ვარსკვლავთ გამოსახულების ხარისხზე პიკერინგის სკალის მიხედვით.
1933 წლის 22-23 აპრილს პროფესორი ბ. ნუმეროვის მიერ ლენინგრადის სახელმწიფო ასტრონომიულ ინსტიტუტში მოწვეულმა სპეციალურმა თათბირმა მიიღო რეზოლუცია იმის შესახებ, რომ საქართველო და კერძოდ აბასთუმნის მახლობელი მთები წარმოადგენენ ერთ-ერთ საუკეთესო ადგილს ობსერვატორიის მოსაწყობად. თათბირმა მიზანშეწონილად ჩათვალა აბასთუმანში 40-სანტიმეტრიანი რეფრაქტორის დადგმა.
საქართველოს სსრ ცენტრალურმა აღმასრულებელმა კომიტეტმა 1933 წლის 22 სექტემბერს მიიღო სპეციალური დადგენილება აბასთუმნის ობსერვატორიის შემდგომი ზრდისა და გაფართოების შესახებ.
ქ. ლენინგრადში ორჯერ შეიკრიბა აბასთუმნის ასტროფიზიკური ობსერვატორიის კომიტეტის სხდომა.
პირველად 1933 წლის 16 ოქტომბერს კომიტეტის სხდომას ესწრებოდნენ: პროფესორი ბ. ნუმეროვი (ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტის დირექტორი), პროფესორი გ. გერასიმოვიჩი (პულკოვოს ობსერვატორიის დირექტორი), ვ. ფესენკოვი (შტერნბერგის სახელობის სახელმწიფო ასტრონომიული ინსტიტუტის დირექტორი), ე. ხარაძე (აბასთუმნის ასტროფიზიკური ობსერვატორიის დირექტორი) და სხვები. სხდომამ დადებითად შეაფასა ობსერვატორიის მუშაობა განვლილ პერიოდში.
მეორედ კომიტეტის სხდომა შეიკრიბა 1934 წლის 3 თებერვალს. მის მუშაობაში აბასთუმნის ობსერვატორიიდან მონაწილეობდნენ, ე. ხარაძე და მ. ვაშაკიძე. ე. ხარაძემ კომიტეტის სხდომაზე დამსწრეთ (ბ. ნუმეროვს, გ. გერასიმოვიჩს, გ. შაინს, გ. ნეუმინს, ა. მარკოვს, და სხვებს) მოახსენა ობსერვატორიის ანგარიში 1932-33 წლებში ჩატარებული მუშაობის შესახებ და გააცნო 1935 წლის სამუშაო გეგმა და ობსერვატორიის წესდების პროექტი.
რუსეთის ფედერაციული საბჭოთა სოციალური რესპუბლიკის ცენტრალურ აღმასრულებელ კომიტეტთან არსებულმა სპეციალურმა კომისიამ 1934 წლის თებერვალში მიიღო დადგენილება იმის შესახებ, რომ აბასთუმანი-აღობილის რაიონი უფრო ხელსაყრელია 40-სმ რეფრაქტორის დასადგმელად, ვიდრე კისლოვოდსკი. დადგენილებას ხელს აწერდა პულკოვოს ობსერვატორიის დირექტორი, პროფესორი გ. გერასიმოვიჩი და ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტის დირექტორი, პროფესორი ბ. ნუმეროვი.
მთელი რიგი ასტრონომიული ორგანიზაციებისა და ობსერვატორიების რეზოლუციებისა და დადგენილებების შესაბამისად საბჭოთა კავშირის ცენტრალურმა აღმასრულებელმა კომიტეტის პრეზიდიუმმა 1934 წლის 10 მარტს მიიღო დადგენილება 40-სმ რეფრაქტორის აბასთუმნის ობსერვატორიისათვის გადაცემის შესახებ. ამ საქმის მოსაგვარებლად ქ. როსტოვს გაიგზავნა ე. ხარაძე. რეფრაქტორი ივნისში ჩამოტანილი იქნა ობსერვატორიაში.
საქართველოს სსრ განათლების კომისრის 1934 წლის 1 აპრილის ბრძანებით აბასთუმნის ობსერვატორია გადავიდა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამგებლობაში.
საქართველოს სსრ სახალხო კომისართა საბჭომ 1934 წლის 26 ივლისს დაამტკიცა 1934-1937 წლებში ობსერვატორიის მშენებლობის გეგმა და ხარჯთაღრიცხვა. ამ გეგმის განსახორციელებლად აღნიშნულ პერიოდში ასიგნებული იქნა 12 მილიონი მანეთი.
1934 წლის 6 აგვისტოს ჩატარდა თათბირი ობსერვატორიის მშენებლობის დაწყების შესახებ მთა ყანობილზე. სხდომას ესწრებოდნენ თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის რექტორი, პროფესორი ა. აღნიაშვილი, ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტის მშენებლობის სექტორის უფროსი ამილახვარი და უნივერსიტეტის მთავარი ინჟინერი ბელსკი. მშენებლობის საერთო ხელმძღვანელობა დაევალა ე. ხარაძეს. მშენებლობა დაიწყო 11 აგვისტოს.
1933 წლის 23 ნოემბერს ე. ხარაძემ თხოვნით მიმართა საქართველოს სახალხო კომისარიატს ობსერვატორიისათვის კალიფორნიიდან სპექტროჰელიოსკოპის სპექტროჰელიოგრაფით შეკვეთის შესახებ, რომელიც ობსერვატორიამ 1935 წლის ბოლოს მიიღო.
1934 წლის 11 აგვისტოს დაიწყო მშენებლობა ყანობილის მთაზე.
1934 წლის ნოემბერში შ. ჩხაიძემ დაიწყო დაკვირვებები პროტუბერანცებზე სიმეიზის ობსერვატორიიდან ჩამოტანილი მცირე ზომის პროტუბერანც-სპექტროსკოპით.
რუსეთის წამყვანი ასტრონომები დიდი ყურადღებით ეკიდებოდნენ აბასთუნის ობსერვატორიას არა მხოლოდ ტელესკოპებით აღჭურვის საქმეში, არამედ ეხმარებოდნენ ობსერვატორიას მათ ექსპლუატაციაში გაშვებაშიც.
40-სმ რეფრაქტორისა და 33-სმ რეფლექტორის მონტაჟთან და გამოცდასთან დაკავშირებით 1934-35 წლებში ობსერვატორიაში ხშირად იმყოფებოდნენ: პროფესორები ბ. ნუმეროვი, ი.ბალანოვსკი, გ. ნეუმინი, აგრეთვე ვ. ნიკონოვი.
1935 წლის სექტემბერში აბასთუმნის ობსერვატორია შეყვანილი იქნა საბჭოთა კავშირის მეცნიერებათა აკადემიისსაქართველოს ფილიალის სამეცნიერო დაწესებულებათა სისტემაში.
1936 წლის 28 აპრილს ობსერვატორიის დირექტორმა ე.ხარაძემ პირველმა დაიცვა საკანდიდატო დისერტაცია თემაზე: “P ჩყგნი-ს სპექტრში აბსორბციული ხაზების გადაადგილების გამოკვლევა მათი ინტენსივობისა და იონიზაციის პოტენციალთან კავშირში~.
1936 წლის 23 ივლისს შედგა აბასთუმნის ასტროფიზიკური ობსერვატორიის სამეცნიერო საბჭოს პირველი სხდომა.
1936 წლის 28 დეკემბერს მ. ვაშაკიძემ დაიცვა საკანდიდატო დისერტაცია თემაზე: “ჰერკულესის ახალში სპექტრის ნებულარული სტადია~.
1937 წლის 20 აპრილს შ. გორდელაძემ დაიცვა საკანდიდატო დისერტაცია თემაზე: “ახალი ვარსკვლავების აფეთქებისას მათი გარსიდან გამოტყორცნილი მასის განსაზღვრა, გარსში იონიზაციის და ვარსკვლავთ ტემპერატურის განსაზღვრის ზანსტრასეული მეთოდის გამოყენების კრიტიკული განხილვა~.
1937 წელს გამოცემული იქნა “აბასთუმნის ასტროფიზიკური ობსერვატორიის ბიულეტენის~ პირველი ნომერი.
1937 წლის გაზაფხულზე 33 სმ-იანი რეფლექტორი გლაზენაპის კოშკიდან გადატანილი და დადგმული იქნა ყანობილის მთაზე ახლად აშენებულ ორმაგი კოშკის აღმოსავლეთ ფრთაში, ხოლო სპექტროჰელიოსკოპი დადგმული იქნა სამზეო პავილონში. ორმაგი კოშკის დასავლეთ ფრთაში მოგვიანებით დაიდგა 36-სმ შმიდტის ანაბერაციული კამერა, რომელიც ობსერვატორიამ 1936 წლის მაისში მიიღო ჰამბურგიდან.
1937 წლის 1 სექტემბერს სპექტროჰელიოსკოპის საშუალებით დაიწყო გეგმაზომიერი დაკვირვებები მზეზე საერთაშორისო პროგრამით.
1938 წლის 4 ივლისს ობსერვატორიის კანცელარია აბასთუმნიდან გადატანილი იქნა ყანობილის მთაზე.
ამ დროისათვის ყანობილის მთაზე აშენებულია: 40-სმ რეფრაქტორის კოშკი ორსართულიანი მინაშენით ლაბორატორიისათვის; ორმაგი კოშკის შენობა და სპექტროჰელიოსკოპის პავილონი. დამთავრების სტადიაშია ელექტროსადგურის მშენებლობა და დაწყებულია თანამშრომელთათვის საცხოვრებელი სახლის აგება.
ობსერვატორიის აღჭურვილობას შეადგენდა: 40-სმ ცეისის ფირმის რეფრაქტორი ვიზუალური ობიექტივით (საფოკუსო მანძილი 680-სმ) და კორექციული ლინზით ფოტოგრაფირებისათვის, რეფრაქტორს თან ახლდა ორი 20-სმ ფოტოგრაფიული კამერა (საფოკუსო მანძილი 100-სმ); ჰალეს სპექტროჰელიოსკოპი ჰელიოგრაფიული მოწყობილობით; 44-სმ შმიდტის ანაბერაციული ტელესკოპი და 33-სმ რეფლექტორი (დამზადებული 1932 წელს ლენინგრადის ასტრონომიული ინსტიტუტის მიერ).
ობსერვატორიის სამეცნიერო-კვლევითი გეგმით მიმდინარეობდა დაკვირვებები დიდი დათვის დუბლვე ტიპის ცვალებადვარსკვლავებზე (ფოტოგრაფიული ფოტომეტრია 33-სმ რეფლექტორის ნიუტონის ფოკუსში); ელექტროფოტომეტრული დაკვირვებები 33-სმ რეფლექტორის ნესმიტის ფოკუსში სხვადასხვა ტიპის ცვალებად ვარსკვლავებზე; ბნელ ნისლეულებში მკრთალ ვარსკვლავთა ფერის მაჩვენებელთა განსაზღვრა; მზისსამსახურის საკავშირო პროგრამით დაკვირვებები სპექტროჰელიოსკოპ-ჰელიოგრაფის საშუალებით; საცდელი დაკვირვებები 44 სმ-იან შმიდტის ანაბერაციულ ტელესკოპზე; აქტინომეტრიული და სხვა გეოფიზიკური ხასიათის დაკვირვებანი; თეორიული გამოკვლევები ასტროფიზიკის დარგში (პლანეტური ნისლეულები, ახალი ვარსკვლავები).
ობსერვატორიის მუშაობაში აქტიურად მონაწილეობდნენ: ე. ხარაძე (დირექტორი), შ. გორდელაძე (დირექტორის მოადგილე), ვ. ნიკონოვი, მ. ვაშაკიძე, ვ. ბოდოკია, შ. ჩხაიძე, კ. ზახარინი და სხვანი.
ამით დამთავრდა აბასთუმნის ობსერვატორიაში სამეცნიერო და სამეცნიერო-ორგანიზაციული საქმიანობის პირველი – საწყისი ეტაპი.